Profesor Helena Żygulska-Mach (1926–2021) – wspomnienie

Helena Żygulska-Mach to jedna z czołowych postaci polskiej okulistyki.
Urodziła się we Lwowie 7 stycznia 1926 roku i tutaj uczęszczała do szkół. Maturę zdała w 1943 roku w rodzinnym Lwowie w ramach tajnego nauczania. Studia medyczne rozpoczęła w 1944 roku w ramach tajnego Wydziału Lekarskiego lwowskiej Akademii Medycznej. W trakcie studiów zamieszkała w Krakowie. Dyplom lekarski uzyskała w grudniu 1950 roku w krakowskiej Akademii Medycznej (dziś Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego), stopień doktora medycyny w 1951 roku na podstawie pracy „Wpływ obniżonej ciepłoty na przemiany węglowodanów”.
Studia na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uniwersytetu Jagiellońskiego zakończyła w 1952 roku, zdobywając dyplom z chemii, a wiedzę tą wykorzystała później w swoich badaniach doświadczalnych, między innymi na soczewce. W latach 1950–1959 pracowała w Zakładzie Patologii Ogólnej i Doświadczalnej krakowskiej Akademii Medycznej. Pracę w Klinice Chorób Oczu tej uczelni rozpoczęła w 1954 roku. Pod kierunkiem prof. Mariana Wilczka uzyskała pierwszy i drugi stopień specjalizacji w okulistyce (rycina 2.) W 1964 roku obroniła pracę habilitacyjną zatytułowaną: „Zaćma wrodzona w świetle badań glutationu, białek i mikroelektroforezy białek rozpuszczalnych soczewki”.
Po śmierci Mariana Wilczka w 1967 roku objęła funkcję kierownika krakowskiej Katedry i Kliniki Chorób Oczu i na tym stanowisku pozostała przez 29 lat, aż do przejścia na emeryturę w 1996 roku (ryciny 2–4). Tytuł naukowy profesora zwyczajnego nauk medycznych uzyskała w 1983 r., a tytuł profesora nadzwyczajnego w 1973 r. Pani Profesor pełniła również istotne funkcje w krakowskiej uczelni, w okresie 1987–1990 była prorektorem krakowskiej Akademii Medycznej (rycina 1).
Profesor Helena Żygulska-Mach należała do Polskiego Towarzystwa Okulistycznego, którego przewodniczącą była w latach 1986–1992. Była też członkinią wielu zagranicznych towarzystw naukowych: Societé Française d’Ophtalmologie, Julius Hirschberg Gesellschaft, Association for Eye Research oraz International Federation of Ophthalmological Societies. Od 1976 r. należała do krakowskiego oddziału PAN.
Była nauczycielem akademickim, promotorem w postępowaniach doktorskich i habilitacyjnych (ryciny 3 i 4). Pani Profesor była pionierem w tematyce onkologii okulistycznej w Polsce. Współuczestniczyła w pierwszych polskich badaniach medycznych z zastosowaniem izotopów radioaktywnych oraz pierwszych badaniach dotyczących białek rozpuszczalnych i nierozpuszczalnych ludzkiej soczewki. Kontynuowała zapoczątkowaną przez prof. Mariana Wilczka ideę brachyterapii nowotworów wewnątrzgałkowych. Jednym z osiągnięć krakowskiego ośrodka kierowanego przez H. Żygulską-Mach było wprowadzenie w 1968 roku promieniotwórczego izotopu kobaltu (Co-60), w postaci aplikatorów naszywanych na twardówkę oraz izotopu strontu (Sr-90). Stosowano je w zachowawczym leczeniu nowotworów narządu wzroku. Brachyterapię kobaltem, a później rutenem radioaktywnym i jodem radioaktywnym stosowano w leczeniu dzieci z siatkówczakiem, osób dorosłych z czerniakiem błony naczyniowej i w innych nowotworach wewnątrzgałkowych, brachyterapię z użyciem aplikatorów rutenowych lub ze strontem – w nowotworach powierzchni oka. Zainteresowania kliniczne i badawcze H. Żygulskiej-Mach dotyczyły głównie zaćmy, biochemii soczewki oka i ciała szklistego oraz leczenia nowotworów oka (onkologia okulistyczna). Wyniki badań, prac doświadczalnych i klinicznych przedstawiała na licznych konferencjach krajowych i zagranicznych oraz w licznych (ponad 200) publikacjach. Była współredaktorką podręcznika Czerniak złośliwy (wraz z J. Skowronkiem i A. Mackiewiczem, Termedia, Poznań 1998, ​ISBN 83-908325-5-0​), członkiem komitetu honorowego czasopisma Klinika Oczna (rycina 5).
W uznaniu zasług Pani Prof. Helena Żygulska-Mach została odznaczona m.in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski oraz medalem Komisji Edukacji Narodowej. Polska okulistyka wiele Jej zawdzięcza. Zawsze będziemy Panią Profesor pamiętać.